Lão khệnh khạng ngồi xuống cạnh tôi, khề khà cất giọng kẻ cả: “Tây Tiến gắn liền với sông Mã. Sông Mã là dòng sông lớn duy nhất của Việt Nam bắt nguồn từ Việt Nam và kết thúc ở Việt Nam”. Nói rồi lão đứng dậy, nghênh ngang đi ra khỏi phòng, giọng lão ông ổng vọng lại: “Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy...”. Buộc ba lô lên xe, tôi lại lên đường, đi lên Tây Tiến.
Quốc lộ số 6, con đường mà dân du lịch bụi vẫn thường gọi là “đường Tây Bắc” ấy, là con đường xương sống nối liền các tỉnh vùng Tây Bắc, chạy qua Hòa Bình, Sơn La, qua đèo Pha Din mà tiếng địa phương nghĩa là Trời Đất, rồi lên miền quan tái Lai Châu. Trên đường 6 có đèo Hua Tát trong “Những ngọn gió Hua Tát” của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Có Mai Châu:
Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói
Mai Châu mùa em thơm nếp xôi
Trong một ngày đầu xuân vùng Tây Bắc lạnh buốt đến tê người như thế này, hai câu thơ đọc lên nghe sao mà ấm áp. Mai Châu bây giờ đã thành một điểm du lịch nổi tiếng. Khách đến được ngủ nhà sàn, ăn cơm lam trong những bản dân tộc tên đọc trẹo cả hàm như là bản Pom Coọng.
Giáp với Mai Châu là Mộc Châu, “Người đi Châu Mộc chiều sương ấy”. Đường lên cao nguyên Mộc Châu mùa này lúc nào cũng mờ sương. Những cơn gió mùa đông bắc mang hơi nước từ biển đập vào dãy núi cao Mộc Châu tạo thành chỗ này những ngọn đèo mịt mù sương gió. Nói đến Trung đoàn 52 chắc không mấy người biết, nhưng là Tây Tiến thì hẳn ai cũng từng nghe danh. Tôi cũng vậy, cho đến ngày hôm nay, tôi đến Mộc Châu, thăm tấm bia kỉ niệm Trung đoàn 52, Tây Tiến. Tấm bia đặt trên đồi cao vắng vẻ, một mặt khắc bức thư Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi Trung đoàn 52, và mặt kia:
Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa...
Dòng sông Mã từ phía Nam tỉnh Điện Biên chảy qua những rặng núi cao huyện Điện Biên Đông. Ở những vùng núi cao như thế là bản người Mông. Người Mông ăn Tết rất dài, có đến cả tháng. Các chàng trai, cô gái trẻ áo mới tinh sặc sỡ váy nhiều tầng, ném pao trên bãi đất rộng đỉnh núi đầy sương như là câu hát trong Vợ chồng A Phủ thủa nào:
Anh ném pao
Em không bắt
Em không yêu
Quả pao rơi rồi
Em yêu người nào
Em bắt pao nào...
Cũng là trai gái giao duyên như ném pao, người Thái có ném còn. Quả pao của người Mông thì tròn, có đuôi dài là quả còn của người Thái. Dọc theo bờ sông Mã có nhiều bản người Thái. Con sông Mã mùa xuân phía đầu nguồn này dịu dàng và mềm mại như một cô gái Thái tóc dài mảnh mai, váy tha thướt ôm phủ kín gót chân, mượt mà như khúc Tình ca Tây Bắc: “Em là dòng sông Mã...”. Đầu xuân người Thái làm lễ Xêu Bản, Xêu Mường, mọi người múa xòe để cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, bản mường mạnh khỏe. Tôi vừa dừng xe, các cô gái Thái đã ùa đến rót chén rượu mời và kéo tôi lên múa xòe, vui cùng bản mường. Múa xòe thì tôi chưa múa bao giờ, nhưng mấy bước tango của tôi nhảy vào đây cũng không tệ.
Tôi lại tiếp tục xuôi theo dòng sông Mã. Đồng hành với tôi là tiếng chiêng, tiếng trống giai điệu múa xòe của những bản làng bên kia sông văng vẳng vọng tới. Đường đi dọc đầu sông rất xấu, dốc cao hun hút không nghỉ hàng ki lô mét. Mưa xuân làm cho đất trên đường biến thành bùn nhão chỉ chực lôi xe sa lầy, “suối nước trong xanh soi bóng em và bóng anh” của Tình ca Tây Bắc trở thành nỗi ác mộng mỗi lúc chảy cắt ngang đường. Cả tiếng đồng hồ tôi chỉ đi được vài cây số. Và giữa những bản người Thái, người Mông sống nhiều dọc hai bên bờ sông Mã, Mường Luân là một bản Lào hiếm hoi.
Tôi đến Mường Luân trời đã tối. Ngọn tháp cổ Mường Luân đứng im lìm bên dòng sông. Mùa xuân năm nay lạnh quá nên tôi không bị, hay là không được, hắt nước vào người như truyền thống té nước đầu năm của người Lào. Trên căn nhà sàn rộng Nhà văn hóa xã, thanh niên trong bản nhảy múa mừng xuân tưng bừng, những bước tango của tôi lại được dùng. Chàng trai trẻ Lò Văn Ấn mời tôi ngủ lại nhà đêm nay. Trước khi chìm vào giấc ngủ, tôi còn biết Ấn phủ lên người tôi thêm một tấm chăn, đêm miền núi cao rất giá lạnh.
Bữa sáng của tôi có thịt trâu sấy, cơm nếp nương và một thanh niên có đôi mắt liếc ngang rất đặc trưng người Lào. Nghe giới thiệu cậu là người giao thư báo liên xã. “Đồng chí giao thông huyện” trong truyện ngắn Rẻo cao của Nguyên Ngọc đây sao? Những hình ảnh trong trẻo của núi rừng Tây Bắc trong truyện lại hiện về trước mắt tôi. “Hễ cứ đến mùa xuân, khi những sườn núi lẫn trong sương mai trắng xóa bắt đầu nở những đóa hoa màu tím nhạt, thì y như rằng hoa tím lại giữ chân đồng chí giao thông huyện ở dọc đường”.
- Vất vả lắm anh ạ. Đường vào các xã toàn núi cao, đi một mình còn khó, lại còn phải thêm 2 thùng thư báo to nữa sau lưng. Mùa xuân nhiều mưa, đường lầy lội, xe vừa đi vừa đẩy. Những lần mệt quá phải ngồi nghỉ, chỉ mong sao có một phóng viên ở đấy, chụp một bức ảnh đưa lên để người ta về làm đường cho đỡ khổ.
Đồng chí giao thông huyện của Nguyên Ngọc hồi xưa bảo: "Bao giờ Đảng cho cái xe về húc bớt mấy cái núi này, mở rộng con đường ra, thì tôi phải đi công tác bằng xe đạp mới được". Thế mà đã 50 năm rồi.
Lần này về nhất định tôi sẽ gửi lên tặng cậu truyện ngắn Rẻo cao.
Trải theo bờ dòng sông Mã là những ruộng bậc thang lúa xanh mơn mởn chạy về đến tận cửa khẩu Chiềng Khương, sông Mã chảy sang Lào. Sang đất Lào, sông Mã trở thành Nậm Mã. Nậm tiếng Lào nghĩa là Nước, cũng có nghĩa là sông. Nậm Mã chạy trên nước Lào hơn 100km rồi trở về nước Việt. Ở đó là Mường Lát, Mường Lát của:
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi
Đây là huyện vùng cao biên giới tỉnh Thanh Hóa. Với nhiệm vụ triển khai các dự án phát triển kinh tế – xã hội gắn với quốc phòng - an ninh ở 5 xã biên giới, Đoàn Kinh tế - Quốc phòng 5 đóng quân ở đây đã hơn 7 năm. Doanh trại nằm bên bờ sông Mã ngay gần biên giới Việt Lào. Thết đãi tôi là một bữa tối thịnh soạn có đĩa thịt gà to.
- Ấy... hôm nay là Tết nên mới có món này thôi nhé - Trung tá Lâm vội chỉ vào đĩa thịt gà - Chứ ngày thường ở đây chỉ có món này, món này, món này thôi.
Ở đây tửu lượng ai cũng rất cao. Đi dân vận với bà con dân tộc, không uống rượu sẽ bị kêu “cán bộ không thật cái bụng nha”, thế nên dần dần tửu lượng ai cũng phải lên cao hết.
Cầm chén rượu lên, anh Lâm nói với tôi:
- Bọn anh ở đây có khác gì quan trấn ải thời xưa. Miền biên ải toàn rừng thiêng nước độc. Lương được 130% cũng chẳng để làm gì. Ngày Tết thế này, trong khi người ta quây quần bên mâm cơm với gia đình, thì bọn anh vẫn cứ một thân một mình nơi đây.
8h tối, mọi người ai rút về phòng nấy, cả doanh trại im lặng như tờ. Hôm nay trời quang, tôi không được nhìn thấy Mường Lát hoa về trong đêm hơi. Tôi bật tivi, ABBA hát Happy New Year vẫn vô cùng rộn rã. Giờ này ở Hà Nội mọi người mới bắt đầu đi chơi, còn ở đây ngày Tết đã kết thúc lúc 8 giờ.
Từ Mường Lát xuôi về, qua “cổng trời” Trung Lý đầy mưa bay, đoạn này trở đi sông Mã không còn là sông Mã lãng mạn Tình ca Tây Bắc nữa mà trở thành sông Mã hoành tráng của Chào sông Mã anh hùng. Sông Mã của Tây Tiến đã ở phía sau lưng tôi. Trên đường lên Tây Tiến, tôi đã ném pao với người Mông, đã múa xòe với người Thái, đã đọc những hồn thơ lãng mạn của Quang Dũng trên cao nguyên Mộc Châu đầy sương. Tôi đã gặp những con người ở rẻo cao, đã đón năm mới cùng quan trấn ải miền biên Mường Lát. Bây giờ ai có hỏi: "Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy?". Tôi sẽ lập tức mà tự hào: "Tôi".